کلام نور :

تنها كساني به آيات ما مي گروند كه چون (آيات قرآن) را به ايشان يادآوري كنند ، به حال سجده مي افتند و به ستايش پروردگارشان تسبيح مي گويند  و تكبر نمي ورزندôاز بسترهاي خواب (براي عبادت شب) پهلو تهي مي كنند و پروردگارشان را با خوف و رجا مي خوانند و از آنچه روزيشان كرده ايم انفاق  ميكنندôپس هيچ كس نمي داند چه چيزي هايي كه موجب روشني چشم است به پاداش آنچه انجام مي دانند برايشان نهفته شده است

ترجمه آيات 15(آيه سجده) ، 16 و 17 از سوره مباركه سجده

مقدمه :

سجده حالتي است که نشانگر کمال کرنش و نهايت احترام بنده نسبت به فرمان پروردگار خويش است، قرآن کريم درجاي جاي آيات از سجد? تمام موجودات در مقابل خداوند متعال پرده برمي دارد؛«آيانمي بيني هرآنکس که در آسمان و زمين است براي خداوند سجده مي کند،همچنين خورشيد و ماه و ستارگان و کوهها و جنبندگان ولي بسياري از مردم نيز مستحق عذاب هستند…»[1] و در آيات زيادي نيز از سرپيچي و سجده نکردن ابليس به مذمت ياد مي کند. ازاين رو بندگان مؤمن و خردمند خدا نيز آنگاه که هنگام تلاوت آيات قرآن از اوج محتواي آيات و عظمت اين پيام الهي متأثر مي شوند، به سجده مي افتند.[2]دراين درس به برخي از احکام مربوط به«قرائت سوره هاي عزائم» و«چگونگي سجد?واجب قرآني» اشاره مي شود.

*توضيح1: از چهار سوره اي که داراي سجد? واجب قرآني هستند با عنوان«عزائم» ياد مي شود. اين سوره ها مشتمل بر آياتي هستند که با خواندن آنها«سجد?واجب قرآني» را بايد بجا آورد. اين سوره ها و آيات سجده دار آنها عبارتند از: جزء بيست و يكم سوره مبارک? سجده آيه 15، جزء بيست و چهارم سوره مباركه فصّلت آيه 37، جزء بيست و هفتم سوره مباركه نجم آيه 62 (آخرين آيه)، جزء سي ام سوره مباركه علق آيه 19 (آخرين آيه)، که اين سوره ها در روايتي از امام باقر(ع) مشخص شده اند. ايشان پس از اشاره به موارد چهارگانه سجده واجب در خصوص موارد يازده گانه سجده مستحبه  در قرآن مي فرمايند: «و براي تو در مورد ساير آيات سجده اختيار است ، اگر خواستي سجده كن و اگر خواستي سجده نكن» و اضافه فرمودند: «همواره علي بن الحسين (ع) علاقه داشتند در همه آيات (سجده مستحبي) سجده نمايند.»[3]

توضيح2: در بعضي از قرآنها در برخي از آيات سجده زير يا بالاي قسمتي از آيه خط کشيده و در پايانِ آي? سجده و يا انتهاي آيه بعد  علامتي (             ) گذاشته مي شود.بايد توجه داشت حکمِ وجوب سجده تنها مربوط به آي? سجده اي مي باشد كه نام و آيه آنها بيان شد  و آيات ديگر چنين حکمي را ندارند.

1) اگر انسان آي? سجده را بخواند يا گوش دهد بعد از تمام شدن آيه بايد فوراً سجده کند و اگر فراموش کرد، هر وقت که يادش آمد بايد سجده کند.[4]

2) اگر كسي تلاوت آيه سجده را گوش دهد و خود نيز بخواند ، بايد دو سجده انجام دهد.[5]

توضيح: بنابراين در جلسات قرآن كه معمولاً يك نفر با صداي بلند تلاوت و ديگران با تلاوت از روي قرآن قاري را همراهي مي نمايند ، هنگام تلاوت آيه سجده ، دو بار بايد سجده نمود اما اگر بدون اختيار تلاوت ديگري بگوش او برسد ، تكليف فرد شنونده با توجه به اختلاف فتوايي كه در مسأله قبل بيان شد مشخص مي شود.

>3) در غير نماز، اگر در حال سجده آيه را بخواند يا گوش دهد بايد سر از سجده بردارد و دوباره سجده کند.[6]

4) اگر آيات سجده را از ضبط صوت ، راديو و تلويزيون بشنود در صورتي كه برنامه بصورت زنده و مستقيم پخش نشود ، سجده واجب نيست.[7]

5) براي کسي که بعد از مسّ ميّت، غسل نکرده خواندن سوره‌هايي که سجده واجب دارد مانعي ندارد.[8]

6) خواندن يا گوش کردن به تمام آيه سبب وجوب سجده مي‌شود بنابراين با خواندن مقداري از آيه سجده، سجده واجب نمي‌شود.[9]

7) در سجد? واجب قرآن نمي‌شود بر چيزهايِ خوراکي و پوشاکي سجده کرد.[10] ولي رعايت شرايطي مانند رو به قبله بودن ، داشتن وضو لازم نيست.

8) در سجد? قرآن، گذاشتن پيشاني به قصد سجده بر زمين، گرچه ذکر نگويد، کافي است.[11]

9) در سجده واجب قرآن بايد طوري عمل کند که بگويند سجده کرد.[12] (يعني نيّت و صورت ظاهري سجده را رعايت نمايد.)

10) افراديكه غسل واجب بر عهده آنهاست چنانچه آيه سجده را تلاوت كرده و يا بشنوند مي توانند بدون غسل ، سجده كنند.[13]

11) گفتن ذکر در هنگام سجد? واجب قرآن ، مستحب است و بهتر است بگويد:

«لا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ حَقًّا حَقًّا ، لا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ اِيماناً وَ تَصْدِيقاً ، لا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ عُبُودِيَّةً وَ رِقًّا سَجَدْتُ لَکَ يا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقًّا لا مُستَنْکِفاً وَ لا مُسْتَکْبِراً ، بَلْ أَنَا عَبْدٌ ذَلِيلٌ ضَعِيفٌ خائِفٌ مُسْتَجِيرٌ»[14]

ترجمه: هيچ معبودي نيست جز خداوند (و اين مطلب) حقيقتي كامل است ، هيچ معبودي نيست جز خداوند (و اين مطلب) از روي ايمان و تصديق است ، هيچ معبودي نيست جز خداوند (و اين مطلب) از روي عبوديت و بندگي است ، پروردگارا براي تو از روي عبوديت و بندگي سجده مي كنم و نه با حالت سرپيچي و نه متكبرانه ، چرا كه من بنده ذليل ، ناتوان ، هراسان و پناهنده تو هستم.

12) خواندن سوره اي كه سجده واجب دارد بر جنب حرام است (حتي اگر يك كلمه از اين چهار سوره را هم بخواند حرام است)[15]

نكته: پس از تلاوت يازده آيه از آيات قرآن كريم سجده نمودن براي قاري و شنونده مستحب است. آن آيات عبارتند از: 1) آيه آخر سوره اعراف.  2) آيه 15 سوره رعد.  3) آيه 48 سوره نحل.  4) آيه 107 سوره اسرا.  5) آيه 58 سوره مريم.  6) آيه 18 سوره حج.  7) آيه 77 سوره حج.  8) آيه 60 سوره فرقان.  9) آيه 25 سوره نمل.  10) آيه 24 سوره صاد.  11) آيه 21 سوره انشقاق.[16]

*قرائت سُوَر عزائم در نماز

1) در نمازهاي واجب مي توان پس از حمد تمامي سوره هاي قرآن غير از سوره هاي سجده دار يا عزائم را قرائت كرد ولي اگر  يکي از چهار سور? سجده‌دار را عمداً بخواند نماز باطل است.[17]

2) اگر اشتباهاً مشغول خواندنِ سوره‌اي شود که سجده واجب دارد چنانچه پيش از رسيدن به آي? سجده بفهمد بايد آن سوره را رها کند و سور? ديگري بخواند و اگر بعد از خواندن آي? سجده بفهمد بايد در بين نماز بنابر احتياط واجب با اشاره سجده کند و به همان سوره که خوانده اکتفا کند.[18]

3) اگر در نماز آي? سجده را بشنود و با اشاره سجده کند نمازش صحيح است.[19]

استفتائات ويژه

در صورتي كه قاري حاضر نباشد و آيات سجده از راديو و ضبط شنيده شود تكليف شرعي چيست؟

مقام معظم رهبري:

شنيدن آيات سجده از نوار (ضبط) موجب سجده نمي گردد و اما در وقت شنيدن آن از راديو يا بلند گو به صورت مستقيم و زنده بنابر احتياط سجده واجب است.

اجوبة الاستفتائات مقام معظم رهبري ج1 ص142 سؤال 508

بيشتر بدانيم

ü  با مراجعه به تفاسير شيعه درباره آيات چهارگانه اي كه داراي سجده واجب هستند و نيز آيات يازده گانه اي كه داراي سجده مستحب هستند پيرامون سجده موجودات در برابر عظمت الهي ، ستايش خداوند از بندگاني كه در هنگام شنيدن آيات خدا خضوع و سجده مي نمايند و نيز رابطه «سجده» با «قرب الهي» مطالعه بفرماييد.

ü  خوبست كه بدانيم بر خلاف مذهب شيعه كه سجده واجب را تنها در چهار سوره لازم مي دانند مذاهب اهل سنت ، هنگام خواندن برخي از آيات يازده گانه بالا نيز سجده را واجب مي دانند براي مطالعه بيشتر در اين باره به تفسير نمونه ذيل آيات آخر سوره اعراف و آيه 21 از سوره انشقاق و تفاسير اهل سنت مراجعه فرماييد.

ü  براي سجده قرآني اذكار ديگري نيز از اهل بيت نقل شده است در صورت تمايل به كتاب عروة الوثقي تأليف آيت الله العظمي محمد كاظم يزدي ج1 ص532 مسأله18 مراجعه فرماييد.



پي نوشت
——————————————————————————–
[1]. سوره مباركه حج آيه 18.
.سور?اسراء، آيات107 تا109     [2]
[3] . نوري ، حاجي حسين ، مستدرك الوسائل ج4 ص 320
[4] . مراجع عظام تقليد درباره اينكه ملاك وجوب سجده ، «استماع» (يعني گوش سپردن با توجه) و يا «سماع» (يعني بگوش رسيدن هر چند بدون توجه) است اختلاف نظر دارند بعنوان مثال : فردي كه در جلسه قرائت قرآن هنگامي كه مشغول به صحبت با دوست خود است صداي تلاوت آيه سجده به گوش او برسد «سماع» براي او محقق شده ولي چون توجهي به تلاوت آيه سجده نداشته «استماع» رخ نداده است. با توجه به اين مطالب حضرات آيات امام(ره) ، تبريزي ، سيستاني ، شبيري زنجاني و بهجت سجده قرآني را هنگام شنيدن بي اختيار (سماع) بنابر احتياط مستحب لازم مي دانند ، حضرات آيات صافي ، فاضل و مكارم سجده قرآني را در اين حالت بنابر احتياط واجب لازم مي دانند. بني‌هاشمي خميني سيدمحمدحسن ، توضيح المسائل مراجع، ج1، ص 558 مسأله 1093، تحريرالوسيله ج1 ص 160 و وسيلة النجاة با حاشيه آيت الله العظمي بهجت ج1 ص 214
[5] . بني‌هاشمي خميني سيدمحمدحسن ، توضيح المسائل مراجع، ج1، ص 558 مسأله1093مطابق با فتواي حضرات آيات امام خميني ، فاضل و سيستاني و مطابق با فتواي حضرات آيات تبريزي و شبيري زنجاني بنابر احتياط واجب و بنابر فتواي آيت الله بهجت احتياط مستحب دو سجده انجام دهد. به فتواي حضرت آيت الله مكارم يك سجده كافي است.
[6] . همان، ص 559. مطابق با فتواي حضرات آيات امام خميني ، فاضل ، سيستاني ، تبريزي ، شبيري زنجاني ، بهجت ، مكارم.
[7] . همان، ص 559. مطابق با فتواي حضرات آيات امام خميني ، بهجت ، سيستاني ، تبريزي و مطابق با فتواي حضرات آيات صافي گلپايگاني و شبيري زنجاني و مكارم شيرازي بنابر احتياط واجب بايد سجده كند و طبق نظر حضرت آيت الله فاضل بايد سجده كند.
[8] . همان، ص296 مسأله532. مطابق با فتواي حضرات آيات امام خميني ، فاضل ، سيستاني ، تبريزي ، شبيري زنجاني ، صافي  ، مكارم طبق نظر آيت الله بهجت بنابر احتياط مستحب از اين كار اجتناب كند.
[9] . حجت هادي ، قرآن در آئينه احکام، ص47 .
[10] . بني‌هاشمي خميني سيدمحمدحسن ، توضيح المسائل مراجع، ج1، ص 560 . مطابق با فتواي حضرت امام خميني ، و آيات عظام سيستاني ، تبريزي ، فاضل ، صافي ، شبيري زنجاني و مكارم شيرازي
[11] . همان، ص561 مسأله 1097. مطابق با فتواي حضرت امام خميني ، و آيات عظام سيستاني ، تبريزي ، فاضل ، شبيري زنجاني و مكارم شيرازي و طبق نظر حضرت آيت الله صافي گلپايگاني احتياط مستحب است كه ذكر بگويد.
[12] . همان، ص561 مسأله 1098. مطابق با فتواي حضرات آيات امام خميني ، سيستاني ، تبريزي ، شبيري زنجاني ، بهجت و صافي گلپايگاني.
[13] . مطابق با فتواي حضرت امام خميني ، و آيات عظام سيستاني ، تبريزي ، شبيري زنجاني ، بهجت و مكارم شيرازي بني‌هاشمي خميني سيدمحمدحسن ، همان، ج1، ص 560 مسأله 1097، عروة الوثقي ج1 ص 530 ، مسأله 16 و وسيلة النجاة با حاشيه آيت الله العظمي بهجت ج1 ص 215 مسأله6
[14] . همان، ص561 مسأله 1099 .
[15] . بني‌هاشمي خميني سيدمحمدحسن ، همان، ص 205 مسأله355مطابق با فتواي حضرات آيات: امام خميني ، بهجت ، سيستاني و صافي گلپايگاني و مطابق با فتواي حضرت آيت الله مكارم شيرازي : تنها خواندن آيه سجده دار حرام است نه ساير آيات سوره هاي عزائم.
16] . نجفي ، شيخ محمد حسن ، جواهر الكلام ج 10 ص 223
[17] . بني هاشمي خميني سيد محمد حسن،توضيح المسائل مراجع، ج1 ص515 مسأله 983 مطابق با فتواي حضرات آيات امام(ره) ، فاضل ، صافي ، بهجت ، تبريزي.
[18] . همان، ج1 ص515 مسأله 984 مطابق با فتواي حضرت امام (ره) ، با توجه به اختلاف نظرات مراجع عظام تقليد در اين مسأله مقلدان گرامي به رساله توضيح المسائل مرجع خود مراجعه نمايند.
[19] . همان، ج1 ص516 مسأله 985 مطابق فتواي حضرت امام (ره) ، ولي مطابق فتواي آيات عظام تبريزي و سيستاني و صافي علاوه بر انجام سجده بصورت اشاره پس از اتمام نماز هم سجده كند و مطابق نظر آيت الله بهجت بنابر احتياط واجب بعد از نماز سجده را بجا مي آورد.