مقدمه:
یکی از مسائل مهمی که در آیات کریمه قرآن مجید و روایات ائمهاطهار به آن بسیار پرداخته شدهاست مقوله «صبر» است و تقریبا در بیشتر کتب حدیثیِغیرفقهی ، چه در شیعه و چه اهلسنت ، بابی به آن و موضوعات پیرامون آن اختصاص یافته است.
یکی از احادیث مشهور در این موضوع حدیث مشهور «الصبر مفتاح الفرج» است که در لسان خطبا و قلم نویسندگان و بخصوص توسط شاعران زیاد مورد استفاده واقع میشود که به عنوان مثال به این دو نمونه شعر توجه کنید:
الفـ مولوی (دیوان شمس):
ای دل فرو رو در غمش کالصبر مفتاح الفرج
تا رو نـماید مرهمش کالصبـر مفتـاح الفـرج
گر سینه آئینــه کنی بی کبــر و بی کینه کنی
در وی ببینی هر دمش کالصبــر مفتاح الفرج
بـ نظامی (خسرو و شیرین):
چـو شیـرین کیمیـــای صبــح دریافـــت
از آن سیمـــــاب کاری روی برتافــــت
شکیبــــائیش مرغــــــان را پر افشـاند
خروس الصبــــر مفتـــاح الفــرج خواند
عبارت «الصبر مفتاح الفرج» در کتب عامه:
در کتب اهل سنت این عبارت فقط در سه کتاب آمدهاست :
1) (نعم سلاح المؤمن : الصبر والدعاء) أي الطلب من الله تعالى ، والصبر : القوة على مقاومة الآلام والأهوال وغيرها ، فهو شامل للصبر على كل شدة ومصيبة ، فليتخذ عدة فهو من أشرف العدد ، وليقرع به باب المهمات فإنه مفتاح الفرج ، ومن لج ولج ، ومن جد وجد ، ولكل شئ جوهر ، وجوهر الإنسان العقل ، وجوهر العقل الصبر.
2) کتاب دیگری از همین نویسنده ـ بنا بر نقلی که در کتاب «بررسی منــابع و مآخذ احادیث مثنوی» وجود دارد ـ آمده است.
3) أخبرنا أبو الحسين بن بشران أنا الحسين بن صفوان أنا أبو بكر بن أبي الدنيا قال : أنشدني أحمد بن يحيى قوله : (مفتاح باب الفرج الصبر و كل عسر معه يسر)
بررسی روایت در کتب عامه:
در میان این سه نقل، نقل اول نه به عنوان حدیث بلکه درعبارتی که شرح حدیث است و از متن حدیث نیست، وجود دارد و نقل دوم هم علاوه بر اینکه استناد کتاب مذکور (= احادیث مثنوی) کاملا مغشوش است و حتی در منابع انتهای کتاب ذکری از آن نشده است، این ضعف را بطور مشترک با نقل اول دارد یعنی، نویسنده کتاب متوفی سال 1031 است و نمیتوان حدیثی را از او پذیرفت که در هیچ کتاب حدیثی قبل از او وجود ندارد و نقل سوم هم بنا بر فرض صحت، باز هم وفا کننده به غرض نیست، زیرا علاوه بر متاخر بودن نویسنده آن ، عبارت آن با آنچه مدعای ماست تفاوت دارد.
اما شاید بتوان گفت که عبارت «الصبر مفتاح الفرج» مضمون و برگرفته از روایاتی شبیه این روایت و سایر روایاتی که به این الفاظ در منابع معتبر روائی چیزی وجود دارد، باشد.
عبارت «الصبر مفتاح الفرج» در کتب شیعه:
در منابع شیعه اولین شخصی که آن را ذکر کرده است فتّال نيشابورى (متوفی 508) است و بعد از او ملاصدرا و ملاصالح مازندرانی و مجذوب تبريزى و علامه مجلسی در شروحشان بر اصول کافی و همچنین در کتبی مثل حاشیه علوی عاملی بر اصول کافی و بحارالانوار وجود دارد، که همه این نقلها دو مشکل اساسی دارد:
الف) هیچ کدام به عنوان حدیث نقل نکردهاند بلکه در شرحشان به عنوان نقل قول از بزرگان و یا شعرا آوردهاند.
ب) همه آنها متاخر هستند و جزء منابع دست اول به حساب نمیآیند.
نتیجه سخن :
گرچه مضمون این عبارت در آیات کریمه و روایات شریفه وجود دارد، ولی به این الفاظ، روایتی وجود ندارد و آنچه در برخی از کتب وجود دارد که این عبارت را حدیث تلقی کردهاند ناشی از عدم دقت کافی در تفکیک متن احادیث از شرح آنها در کتب حدیثی بوده است، که البته بزرگانی چون مرحوم ملاصالح مازندرانی به طور بسیار ظریفی در عباراتشان به این مطلب اشاره نمودهاند.
منابع:
1- قرآن کریم
2- ابن باز؛ مجموع فتاوی ؛ چـ ، بیجا : بینا ، بیتا.
3- ابن تیمیه ، تقىالدين احمدبن عبدالحليم ؛ اقتضاء الصراط المستقیم ؛ چـ ، بیروت : دار عالم الکتب ، 1419ق.
4- ابن كثير دمشقى ، اسماعيل بن عمرو ؛ تفسير القرآن العظيم ؛ چ1 ، بيروت : دار الكتب العلمية (منشورات محمدعلى بيضون) ، 1419 ق.
5- استادى ، رضا ؛ شيعه و پاسخ چند پرسش ؛ چ2 ، تهران : مشعر ، 1385.
6- امينى ، علامه عبد الحسين ؛ الغدير فى الكتاب و السنه و الادب ؛ چ1 ، قم : مركز الغدير للدراسات الاسلاميه ، 1416 ق.
7- بيضاوى ، عبدالله بن عمر ؛ أنوار التنزيل و أسرار التأويل ؛ چ1 ، بيروت : دار احياء التراث العربى ، 1418.
8- الحجاج، ابن أبو الحسن مسلم، صحيح مسلم : تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي ، چـ ، بيروت : دار احیاء التراث العربی ، 1420.
9- حسينى شيرازى ، سيد محمد ؛ تقريب القرآن إلى الأذهان ؛ چ1 ، بيروت : دارالعلوم ، 1424 ق.
10- حميرى ، نشوان بن سعيد ؛ شمس العلوم و دواء كلام العرب من الكلوم ؛ چ1 ، دمشق : دار الفكر ، بیتا.
11- الدویشی ، احمد بن عبدالرزاق ؛ فتاوی اللجنة الدائمة الرئاسة العامه للبحوث العلمیة و الافتاء ؛ چـ ، بیجا : بینا ، بیتا.
12- دیار بکری ، محمد بن حسن ؛ تاریخ الخمیس فی احوال أنفس النفیس ، چـ ، بیجا : بینا ، بیتا.
13- رضوانی ، علی اصغر ؛ وهابیت را بهتر بشناسیم ؛ چ1 ، قم : دلیل ما ، 1387.
14- ــــــــــــــــ ؛ بحث استدلالی فی مشروعیة الاحتفالات ؛ مجله طلوع ، شماره6 ، قم : مدرسه عالی امام خمینی
15- زمخشرى ، محمود ؛ الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل ؛ چ3 ، بيروت : دار الكتاب العربي ، 1407 ق.
16- سيوطى ، جلال الدين ؛ الدر المنثور فى تفسير المأثور ؛ چـ ، قم : كتابخانه آية الله مرعشى نجفى ، 1404 ق.
17- ـــــــــــــــــ ؛ الحاوی للفتاوی ؛ چـ ، بیجا : بینا ، بیتا.
18- شاذلي ، سيد بن قطب بن ابراهيم ؛ فى ظلال القرآن ؛ چ17 ، قاهره : دارالشروق ، 1412 ق.
19- طباطبائي ، سيد محمّد حسين ؛ الميزان في تفسير القرآن ؛ چ8 ، قم : دفتر نشر اسلامي ، 1383.
20- طوسي ، أبو جعفر محمد بن الحسن ؛ التبيان في تفسير القرآن ؛ چ ـ ، بيروت : دار احياء التراث العربي ، 1402 ق.
21- عسقلانی ، ابن حجر ؛ فتح المجید ؛ چـ ، بیجا : بینا ، بیتا.
22- قرطبى ، محمد بن احمد ؛ الجامع لأحكام القرآن ؛ چ1 ، تهران : انتشارات ناصر خسرو ، 1364.
23- قسطلانی ، ابن حجر ؛ مواهب اللدنیه ؛ چـ ، بیجا : بینا ، بیتا.
24- قمى مشهدى ، محمد بن محمدرضا ؛ كنز الدقائق و بحر الغرائب ؛ چ1 ، تهران : سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى ، 1368.
25- كاشانى ، ملا فتح الله ؛ زبدة التفاسير ؛ چ1 ، قم : بنياد معارف اسلامى ، 1423 ق.
26- نجارزادگان ، فتح الله ؛ تفسير تطبيقى ؛ چ1 ، قم : مركزجهانى علوم اسلامى ، 1383.
به همت استاد محترم جناب آقای آقایی
یک نظر برای این مطلب وارد شده . جهت دیدن نظر ، وارد سامانه شوید. در حال حاضر وارد شده اید !
If you have no account yet, you can register now...
(It only takes a few seconds!)